ذهن آگاهی چیست؟
ذهن آگاهی چیست؟
تصور کنید رسیدید به مهمانی. کسی از اطرافیانتان می پرسد “خیابان ها شلوغ بود؟” یا “افتتاحیه ی آن شیرینی فروشی جدید را دیدی؟” یا شاید کسی به شما سپرده بود اگر در راه داروخانه ای به چشمتان خورد برایش دارویی بخرید و حالا سراغش را می گیرد. اما شما هیچ جوابی برای این سوال ها ندارید. هرچه فکر می کنید سوار شدن به ماشین و استارت زدن را به خاطر دارید اما دیگر هیچ چیز از مسیر در حافظه تان نیست. شاید داشتید به آدم ها و اتفاقات مهمانی فکر می کردید یا شاید صبح در محل کارتان بحثی پیش آمده بود که هنوز ذهنتان درگیر آن بود. یا شاید نگران قسط و اجاره خانه بودید!
این موقعیتی که ترسیم کردیم برای خیلی ها آشناست و بارها تجربه اش کرده ایم. زمان هایی از روز که به جای زندگی کردن در آن لحظه، در گذشته، آینده یا در اضطراب هایمان بودیم.
این روزها که نزدیک به یک سال از شروع پاندمی کرونا گذشته، بیشتر از هر زمان دیگری نیاز به زندگی در حال و رهایی از حسرت گذشته و نگرانی برای آینده احساس می شود. ذهن آگاهی تمریناتی ارائه می دهد برای رسیدن به زیست کامل در لحظه و قدردانی از زندگی ای که هنوز در مشتمان داریم.
تعریف دقیق ذهن آگاهی
ذهن آگاهی توانایی اساسی انسان برای حضور کامل در زمان حال، آگاهی از جایی که در آن است و کاری که انجام می دهد، است. و نه غرق شدن در اتفاقاتی که اطرافش می افتد. این حالت با مشاهده ی افکار و احساسات خود بدون قضاوت در مورد خوب یا بد بودن آن ها اتفاق می افتد. ذهن آگاه به معنای زندگی در لحظه به جای پرداخت به گذشته و پیش بینی آینده است. ذهن آگاهی می تواند ابزاری برای جلوگیری از انتقاد از خود، قضاوت هنگام آشنایی با دیگری و مدیریت احساسات باشد. ما انسان ها با ذهن آگاه نبودن، لحظه ها و در دیدی وسیع تر، زندگی خود را تلف می کنیم و می کُشیم. لحظه ی حال تنها جایی است که می توانیم در آن خلاق باشیم، به دیگران توجه کنیم، لبخند بزنیم و زنده باشیم.
جان کابات زین ،بنیان گذار ذهن آگاهی می گوید:
ذهن آگاهی فقط درباره ی شناخت نیست، بلکه درباره ی کل هستی و وجود است. به عبارت روشن تر ذهن آگاهی فقط به وضعیت مکانیزم های شناختی مربوط نمی شود بالعکس کل وجود و بودن فرد را همراه با شناخت و آگاهی اش دربر می گیرد. به همین دلیل بهترین توضیح برای ذهن آگاهی شاید این است :حضوری جاری و پویا در لحظه داشتن.
ذهن آگاهی شامل دو مفهوم اصلی است: آگاهی و پذیرش. آگاهی نوعی دانش است و توانایی ای برای توجه متمرکز بر روی فرآیندها و تجربیات درونی خود، مانند تجربه ی لحظه ی حال. پذیرش نوعی توانایی است برای مشاهده و به بَرکشیدن به جای قضاوت یا اجتناب از فکرهایی که در ذهنمان جاری می شوند.
ویژگی های ذهن آگاهی
ذهن آگاهی ویژگی ها و فوایدی دارد که می تواند به کار زندگی روزمره ی ما بیاید؛ تعدادی از آن ها را در زیر می بینید:
1-فعال بودن ذهن
ذهن آگاهی یا حضور پویا و جاری در لحظه داشتن پدیده ی فعال ذهن است. ذهن ما می تواند نسبت به جهان اطراف خود حالاتی متفاوت داشته باشد. می تواند فعالانه عمل کند و یا منفعل باشد. از نمونه های انفعال ذهن می توان به مراودات معمول روزمره اشاره کرد؛ فردی که برای انجام کاری در ساعات اولیه ی وقت اداری مراجعه می کند و در سلام و احوال پرسی به طوری خودکار می گوید: خسته نباشید! ما از این قبیل مراودات به وفور داریم.
اولین ویژگی ذهن آگاهی این است که ذهن از حالت منفعلانه و اتوماتیک خارج می شود. وقتی ذهن از حالت انفعالی خارج می شود با تجربه ای متفاوت مواجه می شود. اگر از شما پرسیده شود که در همین لحظه به چه چیز آگاهی دارید؟ به ناگهان ادراک شما فعال می شود و توجه شما از نو به محیطتان جلب می شود و مواردی مانند نور، دما، حضور خود در این مکان، متنی را که مطالعه می کنید و کسانی که در اطرافتان هستند را از نو مورد بررسی قرار می دهید. این تغییراتی که در لحظه در توجه شما رخ می دهد و آن را تجربه می کنید اساس ذهن آگاهی است.
2- حضور
حضور مهم ترین مؤلفه ی ذهن آگاهی است. ما جهان پیرامون خود را می توانیم حاضرانه تجربه کنیم و می توانیم آن را غایبانه از سر بگذرانیم. به عبارت دیگر می توانیم در لحظه های حال حضور داشته باشیم و می توانیم فقط دقایق را سپری کنیم. برای درک بهتر این مفهوم این جمله شاید کمک کننده باشد که اغلب اوقات با خود می گوییم نمی دانیم که چگونه امسال گذشت. اصلا نفهمیدم کی سی سالم شد، کی هفته تموم شد. این ها همه مصادیقی برای غایب بودن در لحظه است و چه بسیارند این لحظه های غیبت که از حوزه ی آگاهی ما خارج می شود. وقتی در لحظه از جهان خود غافلیم و از پدیده ها بی توجه می گذریم اطلاعات لازم برای مواجهه با آن را نداریم، همین است که در برخورد با مشکلات اولین راه اجتناب و گریز است. ذهن آگاهی فرصت حضور و مواجهه و کسب اطلاعات از جهان در تعامل با خود است.
3- اجتناب نکردن
علت ناکامی ها و رنج های ما برمی گردد به مفهومی به نام اجتناب. ما به هر میزانی که از موضوعی اجتناب می کنیم به همان میزان دچار خسران و ناکامی می شویم چرا که آگاهی ما برای مواجهه با آن دچار خلل می شود. در روش های ذهن آگاه شدن سعی بر این است که فرد به طوری سازنده این مواجهه را تجربه کند تا التیام یابد.
در ذهن آگاهی با شیوه ای متفاوت از پردازش اطلاعات مواجه می شویم. در شیوه ی معمول پردازش اطلاعات، ما به تجربه های خود از پدیده ها اتکا می کنیم و هر پدیده ی بیرونی برحسب الگوهای گذشته تعریف می شود. به معنی دقیق تر برداشت ما از جهان پیرامون وابسته به قضاوت های پیشین ماست اما ذهن آگاهی ما را با شیوه ای دیگر رو به رو می سازد. روشی که ما را از ذهن قضاوت گر و شاید بتوان گفت تنبل خود دور می سازد و آن را وادار به ساخت الگوهای جدید و منعطف می کند. حال این سوال پیش می آید که چگونه پرداختن به موضوعی که آنقدر برای ما رنج آور بوده که از آن اجتناب می کنیم و در فراریم، می تواند به ما کمک کند؟!
ما از پدیده ها و موضوعاتی که باعث رنج ما می شوند اجتناب می کنیم زیرا گمان می کنیم نسبت به آن ها اشراف داریم. قضاوت و ذهنیتی حاصل از تجربه و موقعیت های مشابه قبلی داریم که باعث می شود به سرعت یک حکم کلی به مسائل بدهیم و از آن‌ها بگذریم. این پیش داوری مانع از آن می شود که ما آن موضوع و پدیده را مورد بررسی قرار دهیم و از اطلاعاتی که آن موقعیت به ما ارائه می دهد محروم می مانیم. در نتیجه با دانشی تحریف شده و ابزاری کم به راه حل های کهنه و ناکار آمد اکتفا کرده و دوباره شکست می خوریم، رنج می بریم و ناکام می شویم. چرا که خیلی از راه حل ها در دل خود موضوع نهفته است. حال از دیگاه ذهن آگاهی به آن نگاه می کنیم:
هر پدیده هر چند به ظاهر تکراری، برای شما یک اتفاق جدید است زیرا:
- در موقعیتی تازه به وقوع پیوسته است.
- شما نسبت به دفعه ی گذشته تغییر کرده اید.
- زمان، مکان، شرایط محیطی و پیرامون آن متفاوت است.
اولین و اصلی‌ترین نکته در ذهن آگاهی این است که شما به هر پدیده ای که می نگرید فارغ از دانش و اطلاعات پیشین خود به آن بپردازید. از خود سوژه به عنوان داده استفاده کنید. بنگرید که سوژه به شما چه چیز ارائه می دهد. نه آن که شما از سوژه چه اطلاعاتی دارید.
این شیوه ی تفکر و نگاه می تواند پیامدهای بسیاری را منجر شود. نخست آن که این شیوه پردازش اطلاعات و این توجه عامدانه به سوژه فارغ از تجربیات گذشته منجر به دریافت وجوهی تازه از سوژه و تجربیاتی بکر و عمیق می گردد. دوم این که در این شیوه، سوژه در پس تکرارهای مداوم دیگر یکسان نیست چرا که هربار به شیوه ای متفاوت مورد ادراک واقع می شود. و سوژه همراه با ادراک ما تغییر می کند.
4- افزایش تمرکز
از دیگر فواید ذهن آگاهی می توان به تغییر میزان توجه و تمرکز اشاره کرد. چرا که وقتی جهان پیرامون را دیگر به عنوان پدیده ای یکسان تلقی نمی کنیم، نیازمند توجه ویژه به آن هستیم و این تمرین مداوم و توجه کردن به پدیده ها و تمرکز بر روی آن ها باعث بالا رفتن میزان توجه و دقت ما می شود. و از سوی دیگر وقتی فارغ از آن چه می اندیشیم و می دانیم به هر موضوعی توجه می کنیم و روی آن متمرکز می شویم تا وجوه تازه‌ای از آن را دریابیم، دیگر هیچ پدیده ای درد آور و اضطراب زا نیست بلکه هر سوژه ای بی شمار فرصت تجربه است.
5- درمان بیماری‌های روانشناختی
ذهن آگاهی همچنین در درمان بسیاری از بیماری های روانتنی و روانشناختی کمک کننده و تسهیل گر است و شاید بتوان تا حدی با قاطعیت گفت که با توجه به تحقیقات انجام شده در درمان بسیاری از بیماری های سیستم اعصاب مرکزی کمک کننده است. و تا حد زیادی علائم بیماری با تمارین ذهن آگاهی (زیر نظر یک متخصص) قابل کنترل و حتی در مواردی درمان نیز می شود.
اکنون می توانیم به تعریف نخست خود از ذهن آگاهی برگردیم و آن را مورد بازبینی قرار دهیم. ذهن آگاهی یعنی حضوری پویا و جاری در لحظه داشتن. در واقع می توان گفت ذهن آگاهی یعنی لحظه های زندگی را حاضرانه سپری کردن و در تک تک تجربیات حضور داشتن. این چالشی عظیم است که در قالب واژه شاید بسیار ساده بیاید. با یک پرسش ساده می توان عمق آن را تا حدی درک کرد. تا چه اندازه در لحظه های زندگیتان به طور کامل و با توجهی عامدانه حضوری پویا دارید و در تک تک اتفاقات بدون قضاوت حاضر هستید؟ این سؤال شاید برای ذهن عادت پذیر ما بتواند نقطه ای شروع برای تغییر رویه باشد.
شاید بتوان گفت ذهن آگاهی در تضاد و تقابل با سرعت افسارگسیخته ی جهان مدرن و ناپایداری هر پدیده؛ که چندی ظهور می کند و پیش از آن که درک شود به خاموشی می رود، به وجود آمد. هدف از ذهن آگاهی تقویت دید ما نسبت به فهم و هویت خودمان است که می تواند منجر به آرامش بیشتر ذهنی و ارتباطی ما شود.
جهت خرید شماره ذهن مجله روانشناسی بهروان اینجا کلیک کنید.
