کارناوالیسم محرم
کارناوالیسم محرم
عزاداری دهه محرم، مهم ترین آیین مردمی و مذهبی ایرانیان است. طی سالیان اخیر از نظر کمی و حتی تنوع عزاداری، این مناسک، گسترش معنا داری داشته است. در این یادداشت قصد داریم فارغ ار ارزش گذاری مذهبی و تخفیف قدر و منزلت عزاداری های محرم، به بررسی اجتماعی این مراسم از دیدگاه نظریه «کارناوالیسم» “میخائیل باختین” بپردازیم.
باختین، مفهوم کارناوال را در برابر تک صدایی قرار می دهد. به عبارت دیگر، کارناوال، یک «پلورالیسم آوایی» در جامعه تعریف می شود از این رو نمود آن در جوامع غیر دموکراتیک بیشتر است. گرچه کارناوال ها حتی در کشورهای دموکراتیک هم وجود دارند چرا که در این کشورها نیز طبقه بندی سیاسی و اجتماعی، شهروندان را درجه بندی می نماید. در یک کارناوال، افراد جامعه، خاصیت تک صدایی حاکمیت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و عدم توفیق خود جهت دستیابی به هسته قدرت را به چالش کشیده و بجای «ساختار هرمی» یک «ساختار خطی» شکل می دهند که هیچ فردی بر دیگری، برتری ندارد. از این رو کارناوال ها یک شورش اجتماعی در برابر نابرابری های داخلی جوامع، می تواند قلمداد گردد.
کارناوال، گردهم آیی جامعه حول یک موضوع مشخص بدون در نظر گرفتن ساختار طبقاتی افراد، است. در حقیقت در کارناوال، ساختار شکنی اجتماعی رخ داده و موقعیت بیرونی افراد تعیین کننده نقش و هویت آن ها در کارناوال نیست. کارناوال ها اشکال مختلفی دارند. هر نوع کنش توده مردم که در تقابل با جایگاه سلسه مراتبی موجود در جامعه باشد، را می توان کارناوال نامید. حتی برخی، گسترش زبان عامیانه، لطیفه ها و طنزهای کلامی و قومیتی را نیز نوعی کارناوال و واکنش جامعه به ساختار نامطلوب بیرونی، می دانند.
در جوامع مختلف، هویت افراد براساس ملاک و معیارهای خاصی سنجیده شده و افراد بر همین اساس دسته بندی می‌گردند اما در کارناوال ها، افراد فرصت می یابند از هویت دیکته شده اجتماعی رهایی یافته و یک هویت مستقل برای خود تعریف نمایند. به عنوان مثال، یک کارگر و یک ورزشکار و یک سیاستمدار در کنار هم در یک مجلس عزاداری شرکت می کنند و موقعیت اجتماعی فرد، سن، مقام، منصب، دارایی و جنسیت افراد در این مراسم، ارزش محسوب نمی شود چرا که همه افراد حول یک محور دیگر، گرد هم جمع شده اند.
مشارکت، نقش آفرینی و انجام وظیفه تک تک تمام افراد جامعه در عزاداری، به نوعی از رسمیت انداختن و به چالش کشیدن حقانیت بیرونی و اجتماعی صاحب منصبان عرصه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی توسط تماشاگران و تودهی مردم است، گویی نقش فوتبالیست ها و تماشاچیان در یک مسابقه عوض شود. مردمی که در ساختار موجود در جامعه به هیچ انگاشته می شوند، در کارناوال نقش و منصب دارند. آنها فارغ از سن و جنس و هویت بیرونی خود، موکب ها را شکل می دهند، در عزاداری شرکت می کنند، متولی امور عزاداری می شوند، سینه می زنند، زنجیر می زنند، بر طبل می کوبند، چای و نذری تهیه و توزیع می کنند و خلاصه برای خود هویت و نقش جدیدی تعریف می نمایند. نقشی که در این کارناوال به آن ها اجازه می دهد فارغ از دسته بندی مرسوم بیرونی، در یک محیط جدید، به رسمیت شناخته شوند و کارناوال، جبران کمبودها و محدودیت های موجود آن ها باشد.
هرچه محرومیت و محدودیت های اجتماعی مضاعف گردد، تلاش جهت مشارکت در کارناوال نیز افزون می گردد. گروه های اجتماعی که در لایه های پایین هرم طبقاتی اجتماع قرار می گیرند تلاش بیشتری جهت نقش آفرینی و کشف هویت خود به خرج می دهند. مشارکت روز افزون زنان، جوانان و حتی اقلیت های مذهبی در عزاداری های ماه محرم را می توان در همین چارچوب قلمداد نمود.
اما ممکن است همین کارناوال ها نیز در فرآیند تکوینی خود دچار ساختار بندی و نقض غرض شوند. در طول زمان، کارناوال ها نیز دچار طبقه بندی می شوند. به عنوان مثال در یک هیات، متولی هیات با سینه زن و مداح و غیره، اختلاف طبقاتی ایجاد می نماید. اینجاست که افراد در پی راه اندازی یک کارناوال جدید رفته و سعی می نمایند هویت از دست رفته خود را بازیابی نمایند. شاید بتوان تکثر و انشعاب های فراوان در هیات مذهبی طی سالیان اخیر را این گونه تعبیر نمود. هر فرد یا گروهی که احساس نماید در کارناوال قبلی، ساختار طبقاتی، او را از ایفای نقش و هویت مستقل محروم می نماید در پی تشکیل یک کارناوال جدید (هیات جدید) رفته و این روند دیالکتیک ادامه می یابد. تنوع بخشی به نقش‌ها در کارناوال نیز بخشی از همین دیالکتیک است. نوآوری ها و خلاقیت هایی که برخی از هیات به خرج می دهند، اقداماتی مانند قربانی کردن شتر و گاو، تنوع بخشی در طبل زنی، آرایش موی مخصوص محرم زنان و مردان، تورهای مسافرتی و لباس های مخصوص محرم و مواردی از این دست، نشانه هایی از تلاش توده و عام مردم جهت رهایی از یکنواختی در کاناوال و بازتعریف هویت است.
عزاداری ماه محرم، طی هزاران سال یکی از نمودهای فکری و عینی ارادت مردم به اهل بیت (علیهم السلام) بوده و در طول تاریخ، دچار تغییرات و تحولات فراوانی گردیده است. از جمله این تغییرات، واکنش و عکس العمل ناخودآگاه اجتماعی مردم نسبت به شرایط روز جامعه در قالب روش عزاداری است که می تواند سر نخهای مهمی از وضعیت نظام طبقاتی را در اختیار تحلیلگران قرار دهد. گاهی افزایش کمی و کیفی در یک فعالیت عمومی نشان های از یک فقدان اجتماعی است و لازم است از دریچه های دیگر نیز بر آن نگریست.
نویسنده: سید محمد هادی موسوی